چگونگى توصيفها در منظومه ناظر و منظور

الف ـ سادگى توصيفها

در بعضى اشعار زبان وحشى به محاوره نزديك مى‏شود:

از اين دجّال‏طبعان وا رهد دور         نماند كار و بار عالم اين طور

*ديوان: 427

وحشى در توصيف بدبختى و بدطالعى خود خيلى سليس و ساده و روان مى‏گويد:

سر افسانه غم باز كردم         به روز خود شكايت ساز كردم

مجادله عقل و عشق

وحشى معتقد است تا زمانى كه عقل وجود داشته باشد امكان راه‏يابى به مقام بهشتى عشق ميسّر نمى‏گردد. وحشى به تصريح بيان مى‏دارد: «عقل را با عشق و عاشق را با سامان دشمنى است.»

وحشى آرزوى طلسم عشقى دارد كه عقل در بيرون آن سرگردان باشد. وى خطاب به عقل مى‏گويد كه دكّانش را برچيند و از دنياى بدمستى عشق بيرون رود.

عقلرا با عشق‏وعاشق را به‏سامان دشمنى‏است

بى‏خرد وحشى كه در انديشه سامان ماست

مضمون غزلهاى وحشى

«عشق‏آمدنى بود نه آموختنى»[1]

عشق اقسامى دارد: 1ـ عشق يا معشوق انسانى (عشق انسانى ـ زمينى)، 2ـ عشق يا معشوق ادبى (عشق ادبى ـ اجتماعى)، 3ـ عشق و معشوق عرفانى.

عشق مقوله‏اى است كه از بدو تاكنون در ادبيّات منظوم و منثور فارسى داراى جايگاه ويژه‏اى بوده است. عشق لطيفه‏اى الهى است كه به قول عين‏القضات همدانى آفرينش اين جهان نيز بر اساس عشق نيز بوده است و اگر عشق مجازى به عشق الهى پيوند خورد شايسته و ارزشمند است. اين عبارت «عشق آمدنى بود نه آموختنى» در تفسير كشف‏الاسرار و عدّه‏الابرار خواجه ابوالفضل رشيدالدّين ميبدى آمده است.[2]

نظير همين مضمون در جاى‏جاى تفسير فوق آمده است:

مثنوى ناظر و منظور

مثنوى ناظر و منظور داستانى عاشقانه توأم با مسايل عرفانى ـ اخلاقى است كه به وزن و بحر «خسرو و شيرين» نظامى يعنى در وزن مفاعيلن مفاعيلن فعولن و در بحر هزج مسدّس محذوف سروده شده است. اين مثنوى داراى 1569 بيت است كه وحشى آن را در سال 996 ق به پايان برده است.

مثنوى ناظر و منظور داستان عاشق و معشوقى است كه پس از سالها دورى و هجران و فراق در مصر به يكديگر مى‏رسند. آنچه در اين مثنوى عجيب است، آن است كه برعكس عشق و عاشقى‏هاى معمول كه بين زن و مرد يا دختر و پسر ايجاد مى‏شود، عاشقان اين داستان دو مردند كه نمونه‏هاى آن در ادب فارسى سابقه داشته است؛ مثل عشق محمود به ايّاز كه البتّه اين گونه عشقها غالبا زمينى و مجازى نيستند و در بعضى موارد ممكن است ريشه در مضامين و مفاهيم عالى و بلند عرفانى و اخلاقى و الهى داشته باشند.

محمّدطاهر نصرآبادى معتقد است كه يك مصرع (دهى نظام در درج درس درج دول) در تاريخ مثنوى ناظر و منظور آمده است كه چنانچه آن را نقطه‏دار، بى‏نقطه، متّصل و منفصل بخوانيم، چهار تاريخ از آن مستفاد مى‏شود:[1]

انعكاس زندگى وحشى در مثنوى ناظر و منظور

وحشى آنجا كه در مورد درد جدايى ناظر و منظور صحبت مى‏كند، به ياد درد عشق و درون پر سوز و گداز خود مى‏افتد و از اينكه همدرد و همرازى ندارد راز خود را با خود در ميان مى‏گذارد. در اين رنج و تعب، فلك پر جور و جفا را مقصّر مى‏داند، آرزوى مرگ مى‏كند، تا از اين غم بدر آيد:

نه همدردى كه درد خويش گويم       از او درمان درد خويش جويم

سادگى توصيفها

وحشى در ستايش پروردگار در ابتداى داستان فرهاد و شيرين در بيان اينكه همه چيز از خداوند صادر مى‏شود و خوبى و بدى از آنِ اوست به هر كه خواهد عزّت مى‏بخشد و به هر كه اراده كند ذلّت مى‏دهد؛ با تمثيلهاى ساده و روان، مطلب را بيان داشته و يادآور آيه شريفه «و تُعِزُّ مَنْ تشاء و تُذِلُّ مَنْ تَشاء» است: