مثنوى ناظر و منظور

كتاب ناظر و منظور بين كه هر بيتش

ز آسمان كمال است آيتى منزل

چو درس دولت و اقبال مى‏رسد به نظام

از اين كتاب كه در بى‏مثالى است مثل

سزد كه از پى تاريخ نظم وى گويم:

دهى نظام در درج درس درج دول

گره‏گشاى خيالم، ز مصرعى كه گذشت

چهار عقده تاريخ مى‏كند منحل

يكى ز جمله حروفى كه داخل نقطه است

دوّم ز آنچه در او نيست، نقطه را مدخل

سوّم از آن كلماتى كه واصلند به هم

چهارم آنكه در آيند عكس آن به عمل[2]

رشيد ياسمى معتقد است عبارت «همه ابيات پر فكر» تاريخ پايان اين منظومه است.

سابقه نام منظومه ناظر و منظور در ادبيّات فارسى

در ادب فارسى سه منظومه ديگر به همين نام از پير جمال اردستانى، حاجى‏ابرقويى و كاتبى ترشيزى وجود دارد.[3]

سوكنامه وحشى براى برادرش از مثنوى ناظر و منظور

مرا هجرى است ناپيدا كرانه

كه داغ اوست با من جاودانه

ديوان: 477

وحشى بافقى سوكنامه برادر را در جايى از مثنوى ناظر و منظور مى‏آورد كه مشام فراق «ناظر» به صبح وصال دگرگون شده است. قبل از آن وحشى اين بيت را آورده است:

خوشا تاريكى شام جدايى

كه بخشد صبح وصلش روشنايى

ديوان: 477

و بعد از سوكنامه اين ابيات را مى‏آورد:

به شادى دست يكديگر گرفتند

نواى خرّمى از سر گرفتند

روان گشتند شادان چنگ در چنگ

نواى خوشدلى كردند آهنگ

ديوان: 479

و چنان كه برمى‏آيد مرگ برادر به هنگام سرودن «ناظر و منظور» رخ داده است.

«مرادى خسروِ ملكِ معانى

سرافرازِ سَريرِ نكته‏دانى

ديوان: 478

مرادى: تخلّص شاعرى برادر بزرگ وحشى بافقى، على‏قلى‏خان واله مؤلّف رياض‏الشّعرا مى‏نويسد: مولانا مرادى بافقى برادر بزرگ مولانا وحشى است و مولانا وحشى را، او تربيت كرده و هر دو شاگرد مولانا شرف‏الدّين على بافقى‏اند.» دو بيت از او گواه مى‏آيد:

بعد مُردن تربت ما را عمارت گو مباش

بر سر قبر شهيدان گنبد گردون بس است

اى تازگى ز روى تو گل را و لاله را

مانَد غزالِ چشم تو چشم غزاله را[4]

[1]×. شرح:

نقطه‏دار: ن ظ ج ج = 966

بى‏نقطه: د ه ى ا م در در درس در دول = 966

متّصل: ه ى ن ظ ا = 966

منفصل: د م در درج درس در ج دول = 966

[2]×. تذكره نصرآبادى، محمّدطاهر نصرآبادى، تهران: فروغى، چاپ سوّم، 1361: 472.

[3]×. ديوان وحشى بافقى: دكتر محمّدحسن سيّدان، چاپ اوّل، سال 74، انتشارات طلايه: چهل‏وسه.

[4]×. ديوان كامل وحشى بافقى با مقدّمه: شصت‏وهشت.