قصايد در مدح ائمّه

در ستايش حضرت على (ع)

ز بحر بس كه برد آب سوى دشت سحاب

سراب بحر شود عن قريب و بحر سراب ...

*ديوان: 171

تا به روى تو شد برابر گل

غنچه بسيار خنده زد بر گل ...

*ديوان: 228

شاه انجم چو زرافشان شود از برج حمل

پر زرناب كند غنچه نورسته بغل ...

*ديوان: 231

زلف پيش پاى او بر خاك مى‏سايد جبين

همچو هندويى كه پيش بت نهد سر بر زمين ...

*ديوان: 250

بر زمين گشتيم تا زد جسم محزون آبله

وه كه خوابانيد ما را بى‏تو در خون آبله ...

*ديوان: 262

على ولى والى ملك هستى

كه ذاتش بناى جهان راست بانى ...

*ديوان: 268

دلم دارد به چين كاكلش صدگونه حيرانى

به عالم هيچ كس يا رب نيفتد در پريشانى

*ديوان: 270

در ستايش امام دوازدهم (عج)

سپهر قصد من زار ناتوان دارد

كه بر ميان كمر كين ز كهكشان دارد ...

*ديوان: 185

در ستايش پيامبر (ص)

كسى مسيح شود در سراچه افلاك

كه پا چو مهر مجرّد كشد ز عالم خاك ...

*ديوان: 226

در ستايش امام هشتم (ع)

تا شنيد از باد پيغام وصال يار گل

بر هوا مى‏افكند از خرّمى دستار گل ...

*ديوان: 234

در منقبت حضرت اميرالمؤمنين على‏بن‏ابيطالب (ع)

محتشم:

خوش آن زبان كه شود چون زبان لوح و قلم

به مدح و منقبت شاه ذوالفقار علم

خوش آن بنان كه چو در خامه آورد جنبش

نخست ثبت كند مدحت امام امم

خوش آن بيان كه بود همچو لعل در دل سنگ

در مناقب شاه نجف در آن مدغم

دمى ز نخل خيالت ثمر دهد شيرين

كه جز به مدح شه نخل برنيارى دم

به خاك رفته فرو نظم آبدار تو به

اگر از آن نشود باغ منقبت خرّم[2]

وحشى در ستايش حضرت على (ع):

بر زمين گشتيم تا زد جسم محزون آبله

وه كه خوابانيد ما را بى‏تو در خون آبله

بس كه از پهلو به پهلو گشته‏ام در بزم غم

كرده پهلويم سراسر همچو قانون آبله

گل شد از خون دشت و ديگر راه بيرون شد نماند

بس كه ما را پاره شد از قطع هامون آبله

گر نيايد بر زمين پايش ز شادى دور نيست

در ره ليلى زند چون پاى مجنون آبله

نسبت خود مى‏كند گوهر به دندانش درست

در كف دستش از آن دارد صدف چون آبله ...الخ

*(ديوان: 262 و 263)

محتشم در قصايد مدحى و دينى تجديد مطلع دارد ولى وحشى از اين روش استفاده نمى‏نمايد. محتشم كسى را كه به مدح و منقبت على (ع) زبان مى‏گشايد خوشبخت و خوب مى‏داند. معتقد است كه خوش به حال زبان لوح و قلم، بنان در خامه و بيانى كه در مناقب حضرت على (ع) به كار گرفته شود. وقتى كار به نتيجه مى‏رسد كه به ياد على و مدح وى آغشته گردد. ثناى امام امم را مهم اهم مى‏داند و سپس به شروع تجديد مطلع مى‏پردازد.

وحشى در ستايش حضرت على (ع) از كلمات و الفاظى استفاده مى‏كند كه حاكى از درون پردرد و رنج وى است. چشم محزون در خون آبله خود را ناشى از دورى على (ع) مى‏داند. همانگونه كه پاى مجنون از دورى ليلى پر آبله شد وجود وحشى از غم على (ع) پر آبله است. عشقِ على (ع) سراسر وجود وحشى را گرفته و هيچ گاه از قلب و جان وحشى بيرون نخواهد رفت هر چند كه ساحر و افسونگر كوشش كند كه ورد و سحر بخواند و لبهايش از شدّت خواندن پر آبله شود كه مهر على را از قلب وحشى خارج سازد؛ ميسّر نخواهد شد وحشى در ستايش حضرت على (ع) باز به بخت بد خود اشاره دارد كه اگر جام شراب به دست گيرد دستش را آبله‏ور مى‏كند. وحشى پند و اندرز مى‏دهد كه از تعلّقات دنيوى و مادى بايد دست كشيد و پا در سير و سلوك عارفان گذاشت و انسانى كه پايش در جستجوى دنياى دون پر آبله شود راه بهشت را هرگز نخواهد يافت. و نهايتا وحشى دعا مى‏كند كسى كه از نسيم عشق على شادمان و خندان نيست الهى غنچه دلش غرق خون چون آبله شود. وحشى در اين قصيده از رديف مشكل آبله استفاده كرده است كه نهايت هنرمندى او را مى‏رساند. ارادت خاصى به على (ع) است و در ضمن مخاطب را به عشق على (ع) فرا مى‏خواند. محتشم نيز در قصيده‏اش چون روش پيشينيان عمل مى‏كند و با معانى بكر و به طرح ريختن مسايل مختلف به مدح على (ع)
مى‏پردازد. محتشم در اين قصيده اغراق و غلوّ نمى‏كند ولى وحشى شعرش از اغراق تهى نيست. آنجا كه مى‏گويد:

يك شرار از قاف قهرش در دل دريا فتاد

جوش زد چندان كه از وى شد گهر چون آبله

بس كه بر هم زد ز شوق ابر جودش دست خويش

شد كف دست صدف از درّ مكنون آبله ...

*ديوان: 262

گفتنى است، محتشم كاشانى ابتدا شاعرى مديحه‏سرا بوده است كه سلاطين صفوى و شاهزادگان و امرا را مدح مى‏گفته ولى به قول اسكندربيك منشى صاحب عالم‏آراى عباسى يك دفعه به سرودن اشعار دينى و مذهبى پرداخت: «... مولانا محتشم كاشانى قصيده‏اى غرّا در مدح آن حضرت [مقصود شاه‏تهماسب صفوى است] و قصيده‏اى ديگر در مدح مخدره زمان شهزاده پريخان خانم به نظم آورده از كاشان فرستاده بود. به وسليه شهزاده مذكور معروض گشت. شاه جنّت مكان (شاه‏تهماسب) فرمودند كه من راضى نيستم كه شعر از زبان به مدح و ثناى من آلايند، قصايد در شأن شاه ولايت پناه و ائمه معصومين عليهم‏السلام بگويند، صله، اوّل از ارواح مقدّسه حضرات، و بعد از آن ما توقّع نمايند ...».[3] روى هم رفته محتشم در بر شمردن سجايا و مناقب حضرت على (ع) نسبت به وحشى، موفّق‏تر و مشهورتر بوده است.

[1]×. افسرى كرمانى، عبدالرّضا، نگرشى به مرثيه‏سرايى در ايران، چاپ اوّل: 1371، انتشارات اطلاعات تهران 1371: 110.

[2]×. ديوان مولانا محتشم كاشانى به كوشش مهرعلى گرگانى، انتشارات كتابفروشى محمودى، 21/1/44: 144.

[3]×. مدح داغ ننگ بر سيماى ادب فارسى، وزين‏پور، نادر: چاپ اوّل، 74، تهران: چاپخانه مهارت، انتشارات معين: 117.